Poznaj etapy rozwoju mowy.

Wszyscy wiemy, że mowa odgrywa wielką rolę w życiu człowieka stąd zrozumiały jest niepokój rodziców, jeśli ich dziecko mówi mało w stosunku do rówieśników.

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją wciągu swojego rozwoju kontaktując się z innymi ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się mowy jest ściśle związane z rozwojem poznawczym, społecznym i emocjonalnym. Dziecko rozwijające się w izolacji od mowy, niesłyszące nie będzie umiało się nią posługiwać. Najważniejszym środowiskiem w którym kształtuje się mowa każdego dziecka jest rodzina.

Mowa jest czynnością złożoną, która rozwija się etapowo i na jej rozwój wpływa wiele czynników:

• budowa anatomiczna narządów mowy,
• funkcjonowanie wzroku i słuchu,
• napięcie mięśniowe,
• tzw. funkcje prymarne, czyli czynności w obrębie twarzy, które pojawiają się przed mową:
• oddychanie, połykanie, odgryzanie, gryzienie, żucie
• odbiór i przetwarzanie bodźców zmysłowych,
• środowisko (odpowiednia stymulacja słowna, właściwa podaż pokarmu itp.).

Pojawienie się pierwszych słów dziecka jest rezultatem wielu procesów psychofizycznych.

Jeśli któryś z wyżej wymienionych czynników jest zaburzony to na pewno będzie to miało wpływ na rozwój mowy, artykulację czyli wymowę głosek.

Na przykład oddychanie ustami czyli zaburzony tor oddychania będzie miał wpływ na pojawienie się pierwszych słów, później na artykulację czyli prawidłową wymowę  głosek.

Dlaczego warto wiedzieć jakie są ważne etapy rozwoju mowy dziecka?

• zauważysz jeśli pojawią się jakieś nieprawidłowości,
• możesz wprowadzić profilaktykę logopedyczną dzięki czemu jest szansa, że zaoszczędzisz sobie i dziecku długotrwałej terapii logopedycznej.

Kolejność  etapów i czas pojawienia się pewnych umiejętności również jest ważny.

Jeżeli  umiejętności językowe oraz inne funkcje poznawcze rozwijają się z opóźnieniem większym niż pół roku należy skonsultować się z logopedą, który zdiagnozuje rozwój dziecka i stwierdzi, czy konieczne już jest podjęcie jakichś określonych kroków terapeutycznych.

Wyodrębnia się 4 okresy kształtowania się mowy dziecka:

• okres melodii (0-1 rok życia)
• okres wyrazu (1-2 r. ż.)
• okres zdania (2-3 r. ż.)
• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.)

OKRES MELODII   0-1 rok życia

Od momentu urodzenia dziecko sygnalizuje swoje potrzeby za pomocą krzyku i płaczu (głód, ból, mokro, chłód, niewygodnie itp.).

Jest to odruch bezwarunkowy, a więc niekontrolowany.

Funkcje prymarne w tym okresie to oddychanie, ssanie i połykanie.

W 2-3 miesiącu życia dziecko zaczyna głużyć, tzn. wydaje dźwięki gardłowe oraz samogłoski. Towarzyszą temu przeważnie ruchy rączek i nóżek. Jest to również odruch bezwarunkowy i pojawia się nawet u głuchych dzieci. Zaczyna się pojawiać coraz więcej dźwięków spółgłoskowych.

Od 6-7 miesiąca życia możemy mówić o gaworzeniu. Jest to wielokrotne powtarzanie i naśladowanie przez dziecko różnych dźwięków, szczególnie sylab, początkowo  ze spółgłoskami wargowymi p, b, m. Jest to czynność zamierzona! Dziecko naśladuje nie tylko dźwięki wydawane przez dorosłych, ale również te, które przypadkowo uda mu się samodzielnie wypowiedzieć. Maluch zaczyna się bawić językiem! Aczkolwiek wciąż go jeszcze nie rozumie. Gaworzenie to rewelacyjny trening aparatu mowy oraz ćwiczenie słuchu fonemowego (różnicowanie dźwięków mowy).

Około 8 miesiąca dziecko zaczyna rozumieć krótkie i proste wypowiedzi, które są nacechowane emocjonalnie np. brawo.

Około 9 miesiąca dziecko zaczyna rozumieć,  że może do dorosłego  kierować określone komunikaty.  Rozwija się jedna z kluczowych dla rozwoju  umiejętności: ZDOLNOŚĆ WSPÓLNEJ UWAGI,  która jest podstawą dla rozwoju języka, a między 9 a 12 miesiącem GEST WSKAZYWANIA PALCEM.

To na bazie tych umiejętności  od około 10 miesiąca życia pojawiają się  intencjonalne i zamierzone komunikaty. Dziecko rozumie i wie, do kogo mówić MAMA, TATA, BABA, DADA. W mowie zaczynają się również pojawiać inne bardzo proste słowa np. am (jeść), da (daj). Dziecko rozumie kilka prostych słów np. imiona domowników, nazwy przedmiotów, sytuacji (spacer, kąpiel itp.) oraz potrafi na nie zareagować.

12 miesięczne dziecko rozumie już wiele prostych słów i poleceń np. gdzie mama? (reaguje przeniesieniem wzroku na konkretną osobę), daj lalę, chodź tutaj, nie wolno.

Umiejętności związane z przyjmowaniem pokarmów.

Po urodzeniu dziecko powinno radzić sobie ze ssaniem piersi.

Roczne dziecko potrafi pić z kubeczka i jeść z łyżeczki ( z pomocą dorosłego), odgryzać i gryźć pokarmy.

NIEPOKOJĄCE SYGNAŁY

• nie głuży, nie gaworzy
• w 3-cim m-cu nieskupia wzroku na twarzy i nie uśmiecha się
• nie reaguje na dźwieki otoczenia
• do 12 m-ca życia nie pojawiły się słowa
• nie podąża wzrokiem za nami, pokazywanym przedmiotem
• ma trudności z przyjmowaniem pokarmów, nieprawidłowy tor oddechowy
• nadmierne ślinienie się.

OKRES WYRAZU 1-2 rok życia

Pojawiają się nowe dźwięki, do końca 2 roku życia dziecko powinno wymawiać  wszystkie samogłoski ustne (a, o , u, e, i ,y) oraz dużo spółgłosek. W związku z tym, że dzieci mają jeszcze w tym okresie nie w pełni rozwiniętą sprawność narządów mowy, pojawiające się wyrazy będą miały formę zniekształconą i uproszczoną. Często dzieci wypowiadają tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu.

Na początku drugiego roku życia dziecko posługuje się kilkoma lub kilkunastoma słowami, które najlepiej rozumieją jego opiekunowie. Mogą to być nazwy domowników (mama, baba, dada, tata), zabawek (bum bum, bam bam), zwierząt (hau, pi, mu, be ). Dwulatek ROZUMIE DUŻO SŁÓW związanych z jego codziennym życiem, a także proste zdania.

Rozwija się  rozumienie relacji przyczynowo- skutkowych np. daj buty, bo idziemy na spacer. Słowa wypowiadane przez dziecko mają jeszcze przeważnie formę podstawową (rzeczownik w mianowniku np. lala, miś oraz czasownik w 3 os. l. poj. np. je, pije, myje). W mowie 24 miesięcznego dziecka powinny pojawić się już proste wypowiedzi dwuwyrazowe np. daj am, daj bum bum, nie ma.

Umiejętności związane z przyjmowaniem pokarmów.

Dwuletnie dziecko samodzielnie pije z kubka i je łyżeczką (może to robić jeszcze bardzo nieporadnie). Radzi sobie z odgryzaniem, gryzieniem i żuciem pokarmów o różnej konsystencji i twardości.

NIEPOKOJĄCE SYGNAŁY

• brak pierwszych słów,
• pod koniec tego okresu nie łączy dwóch wyrazów w mowie,
• posługuje się tylko kilkoma słowami,
• wymawia tylko samogłoski lub niezrozumiałe dźwięki,
• nie rozumie prostych poleceń,
• nie reaguje na mimikę,
• występuje wybiórczość pokarmowa, nie chce gryźć, ślini się,
• zaburzone połykanie (krztuszenie się),
• zaburzony tor oddechowy.

 OKRES ZDANIA 2-3 rok życia

Dziecko zaczyna odmieniać wyrazy np. mam misia, to jest mi, idę spać z misiem.

U chłopców można zaobserwować formy rodzaju żeńskiego np. grałam zamiast grałem.

Świadczy to o intensywnym nabywaniu języka poprzez naśladownictwo (wzorcem jest mama). Ponadto dzieci zaczynają się posługiwać zdaniami pojedynczymi i złożonymi.

Widocznych jest jeszcze wiele błędów w odmianie wyrazów oraz ich uproszczenia i zniekształcenia.

Do końca 3. roku życia dziecko nauczy się posługiwać wszystkimi typami zdań, które występują w polskiej składni. Ponadto 3-y latek potrafi językiem wyrazić swoją potrzebę, odpowiedzieć na zadane pytanie, a także zapytać o coś.

Stopniowo zmniejsza się charakterystyczne dla dzieci zmiękczanie mowy, pojawiają się nowe spółgłoski. W mowie można usłyszeć już głoski: m, n, b, p, f, w, k, g, ch, l, j, t, d, n, ś, ź, ć, dź, ń. Mogą się już pojawiać nawet głoski s, z ,c, dz.

Trzeci rok życia to również czas, w którym dziecko tworzy mnóstwo nowych wyrazów, korzystając z wzorów dostarczanych przez dorosłych tzw. swoista mowa dziecięca.

NIEPOKOJĄCE SYGNAŁY

• nie buduje zdań, lub tylko bardzo proste,
• nie rozumie poleceń,
• nie zadaje pytań,
• mowa jest niezrozumiała dla otoczenia,
• wsuwa język między żeby w czasie wymawiania  głosek; t, d, l, ś ,ż, ć, n, s, z, c, dz,
• zaburzone  tor oddychania
• występuje krztuszenie się przy połykaniu, trudności z gryzieniem, żuciem,
• występuje ślinienie się.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ 3-7 rok życia

Rozwija się  systemu fonetyczno- fonologiczny, tzn. że w wymowie utrwalają się głoski s, z, c, dz, mogą zacząć się pojawiać głoski dziąsłowe np. sz, ż, następnie cz, dż. Głoska r pojawia się jako ostatnia w 5. roku życia. W mowie nie powinno być już słychać zmiękczeń spółgłosek. Zmniejsza się także liczba neologizmów (wymyślonych wyrazów) i błędów. Intensywnie rozwija się słownictwo, pojawiają się słowa abstrakcyjne np. prawda, kłamstwo .

Rozwija się zdolność narracji, czterolatek powinien opowiadać o jakimś wydarzeniu nie pojedynczymi zdaniami, lecz kilkuzdaniowymi wypowiedzeniami. Potrafi zapamiętać krótką wyliczankę. Dziecko zadaje lawinę pytań i należy podtrzymywać tą wyjątkową ciekawość świata odpowiadając cierpliwie, ale również zadając dziecku pytania. Czterolatek ponadto potrafi posługiwać się w mowie już przyimkami, które wyrażają relacje przestrzenne np. POD stołem, NA krześle.

NIEPOKOJĄCE SYGNAŁY

• buduje tylko proste zdania,
• ubogi zasób słownictwa,
• nie rozumie złożonych komunikatów kierowanych do niego,
• nie zadaje pytań,
• jego mowa jest niezrozumiała dla otoczenia,
• występują zmiękczenia głosek,
• wsuwa język między zęby,
• nie potrafi zapamiętać krótkiej rymowanki,
• występuje wybiórczość pokarmowa, nie chce gryźć, występuje ślinienie się.
  

Pod koniec tego okresu ok 6-7 roku życia dziecko utrwala zdobyte umiejętności. W wymowie utrwalone są już głoski sz, ż, cz, dż oraz powinna pojawić się głoska r. Zwiększa się zasób słownictwa oraz rozwija narracja. Stosuje w wypowiedziach czas  przeszły, teraźniejszy i przyszły. Zadaje dużo pytań. Twórczo korzysta z języka; rymuje, tworzy nowe słowa, rozumie i wykorzystuje proste metafory.

Może  posługiwać się złożonymi porównaniami i rozbudowanymi określeniami. Potrafi dostosować swoje wypowiedzi do miejsca, w którym się znajdują oraz osób, z którymi rozmawia.

Zna zwroty grzecznościowe i potrafi się nimi posługiwać (przepraszam, proszę, dziękuję).

NIEPOKOJĄCE SYGNAŁY

• czterolatek zmiękcza głoski s, z, c, dz,
• pięciolatek ma ubogi zasób słownictwa, buduje tylko proste zdania,
• mowa jest niezrozumiała dla otoczenia,
• dużo błędów gramatycznych w budowanych zdaniach,
• nie potrafi nauczyć się wierszyka,
• sześciolatek nie wymawia głosek sz, z, cz, dż oraz r,
• inne wady wymowy, np.  wsuwanie języka między zęby,
• wybiórczość pokarmowa, niechęć do gryzienia.

Sześciolatek z  prawidłowo rozwiniętą wymową, pełnym zasobem konstrukcji gramatycznych oraz schematów składniowych  jest gotowy, by przystąpić do edukacji szkolnej.

Siedmiolatek ma już wyrazistą artykulację.

Opracowano na podstawie:

1966. L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.

III. I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1979.

1978. G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1978.